اخلاق اجتماعی

«درس های جامعه شناسی» مجموعه هجده درس منتشر نشده از امیل دروکم است که به اخلاق مدنی و قراردادی، اشکال دولت و حق مالکیت می پردازد.

درس های جامعه شناسی. امیل دورکم. مترجم: سید جمال الدین موسوی. نشر نی. چاپ اول. تهران: 1391. 1خ00 نسخه.326 صفحه. قیمت: 12800تومان.

«مالکیت مالکیت نیست مگر آن که حرمت داشته باشد. ممکن است پیشاپیش تصور کنیم که مالکیت این خصلت تقدس را از انسان به دست آورده است و زارع حرمت خویش را به زمینی که زیر و رو می‌کند و از آن بهره می‌برد انتقال می‌دهد و تقدسی که خود دارد به آن می‌بخشد. »^[1]

درباره کتاب و محتوای آن

این کتاب مجموعه‌ای از درس‌های منتشر نشده امیل دورکم است که دانشکده حقوق دانشگاه استانبول در کشور ترکیه آن را منتشر کرده است. این کتاب درباره فیزیک اخلاقیات و حقوق بحث می‌کند و شامل درس‌های 1890 تا 1900 این جامعه شناس است که در سال 1950 منتشر شده‌اند.

کتاب شامل هجده درس در زمینه اخلاق حرفه‌ای، حق مالکیت و اخلاق قراردادی است. دورکم معتقد است موضوع جامعه شناسی باید علمی همچون علم طبیعت باشد و در عین حال از موضوع اجتماعی و انسانی‌اش چیزی کم نشود.

در این کتاب می‌خوانیم منشاء امور اخلاقی و به تبع آن قضایی از کجا ناشی می‌شود و هدف‌های نهایی آنها چیست و کارکرد آنها در جامعه کدام است. برای یافتن پاسخ این سوال‌ها دروکم تاریخ و قوم نگاری را از یک سو و متغیرهای ناپیوسته اجتماعی را از سوی دیگر با هم مقایسه می‌کند. وی دو گونه اخلاق را از هم تفکیک می‌کند یکی اخلاق مدنی و دیگری اخلاق حرفه‌ای. اخلاقی که فرد با خودش و دیگران برقرار می‌کند اخلاق حرفه‌ای می‌نامد و قواعد اخلاقی‌ای که در رابطه با گروه سیاسی گسترده‌تری اعمال می‌شود اخلاق مدنی. اخلاق مدنی ما را به اشکال مختلف دولت می‌رساند. دورکم دمکراسی در یک جامعه را نه در تعداد انتخابات و نه در تعداد احزاب می‌داند بلکه درتوسعه بیشتر وجدان حکومتی و ارتباط نزدیکتر با وجدان‌های فردی توده مردم است که دمکراسی شکل می‌گیرد. دموکراسی شکلی سیاسی است که از طریق آن جامعه به ناب‌ترین خوداگاهی می‌رسد. وی احترام به همنوعان و حفظ آبروی آنها را به عنوان عمومی‌ترین و بالاترین عرصه اخلاق تشریح می‌کند. او همچنین منشاء حس مالکیت را نیز در این کتاب بررسی می‌کند و به نقد و بررسی آرا در این زمینه می‌پردازد. در پایان نیز به حقوق قراردادی و اخلاق قراردادی می‌پردازد.

دورکم دمکراسی در یک جامعه را نه در تعداد انتخابات و نه در تعداد احزاب می‌داند بلکه درتوسعه بیشتر وجدان حکومتی و ارتباط نزدیکتر با وجدان‌های فردی توده مردم است که دمکراسی شکل می‌گیرد.

روش بررسی جامعه شناسانه دورکم

درس‌های حاضر درباره اخلاقیات برای تعیین کردن رفتارهای اخلاقی مطابق با نمونه‌های نوعی فراوان جوامع یا نهادهای متناسب با آن‌ها، دقیقا از گوناگونی‌ای که طبیعت ایجاد کرده و تاریخ توسعه داده است سرچشمه می‌گیرد و آن‌ها را مورد توجه قرار می‌دهند. از دوره درس‌ها درباره اخلاق حرفه‌ای پی خواهیم برد که این درس‌ها به لحاظ روش همان اندازه جالب توجه‌اند که به لحاظ نظریه. به لحاظ روش می‌بینیم که تحلیل نقش گروه بندی حرفه‌ای کنار گذاشته نشده بلکه در کنار مطالعه محیط در شرایط موجود حیاتش یعنی همان خاستگاه مورد انتظار در تاریخ و قوم نگاری در نظر گرفته شده است. می‌بینیم که این جا آمار کارکرد را نشان می‌دهد. سرانجام دغدغه مولف را برای استخراج درس‌هایی از تجربه و تاریخ برای ساماندهی وضع موجود احساس می‌کنیم. اخلاق حرفه‌ای با همان طبیعت گروه بندی اجتماعی پیوند دارد که در بطن آن رفتار افراد را تنظیم می‌کند.

این کتاب برای دانشجویان جامعه شناسی و علاقمندان به علم حقوق و سیاست مطالب مفیدی در بر دارد. مواردی چون خودکشی، دزدی، قتل، حقوق فردی، مالکیت، اشکال مختلف دولت در این هجده درس به تفصیل بررسی می‌شوند.

فصول کتاب

این کتاب شامل هجده درس است که عبارتند از: اخلاق حرفه‌ای، اخلاق مدنی، تکالیف عمومی مستقل از هر گروه بندی اجتماعی، قاعده منع تجاوز به مالکیت، حق مالکیت، حقوق قراردادی، اخلاق قراردادی. با زیر شاخه‌های این موضوعات عناوین کتاب را شامل می‌شوند.

پی نوشت:

[1] صفحه 247 کتاب

حقیقت دموکراسی

«حقیقت دموکراسی» پرسش از دموکراسی و معنای آن است و به مفاهیمی چون اجتماع کار، تجربه آزادی، امر سیاسی و نهیلیسم می پردازد.

فاطمه شفیعی -بخش کتاب و کتابخوانی تبیان

حقیقت دموکراسی . ژان لوک نانسی. مترجم: پویا ایمانی. نشر مرکز. چاپ اول. تهران: 1391. 1800 نسخه.88 صفحه. قیمت: 3900تومان.

«امروزه واقعی یا ساختگی بودن انتقادهای دموکراسی از خود می تواند به ابهامات بسیاری دامن بزند. در واقع می توان اصول و قوانین دموکراتیک را به ضد خود تبدیل و از ضعفی آشکار برای تحریف حقوق بشر سوء استفاده کرد. این را برای مثال می توان در جایی شاهد بود که انتقاداتی خاص به بعضی باورهای به خصوص مذهبی نژادپرستانه خوانده می شود.»^[1]

ژان لوک نانسی در جستار معناهای دموکراسی درباره آن می گوید دموکراسی حکمی که هم چون شبح بر فراز افق متروپلیس مدرن در حرکت است و ضرورت‌اش بیش از همیشه ما را به درک خود فرا می‌خواند : دموکرات بودن بدون پرسش از معنای دموکراسی ناممکن است.

درباره ژان لوک نانسی 

این نخستین بار است که از ژان لوک نانسی فیلسوف مطرح فرانسوی متنی کوتاه به فارسی ترجمه می شود. این کتاب کوچک اصلی ترین مباحث و درون مایه های فلسفه سیاسی این فیلسوف معاصر را مطرح می کند. مباحثی که خواننده را با شماری از سرفصل های مناقشه بر انگیز اندیشه سیاسی معاصر اروپا آشنا می کند. سرفصل هایی چون: اجتماع یا کمونته، ساست و امر سیاسی، کمون و کمونیسم، نهیلیسم، دموکراسی و غیره.

در مقالات این کتاب نانسی انتقادات خود را درباره اندیشه متفکران معاصری چون آگامبن ، فوکو، بدیو، و حتی رورتی بیان می‌کند. هر چند نام آگامبن و رورتی در این جستارهای نیامده اما می توان از رئوس اندیشه های آنان تشخیص داد نانسی در مورد کدام اندیشمند صحبت می کند و چه نقدی بر این اندیشه وارد کرده است. جدل بر سر مفاهیم سیاست و امر سیاسی، زیست سیاست و متافیزیک با آگامبن، بر سر معنا و استلزامات کمونیسم با بدیو، بر سر آمیختگی حوزه های خصوصی و عمومی، وظیفه دائمی و بی پایان پرسش از معنای دموکراسی و فهم دموکراسی همچون وضعیتی هستی شناسانه و مبتنی بر با هم بودگی یا کمونیسم بنیادین با رورتی یا هر متفکر راستگرا و لیبرال در جستارهای این کتاب دیده می شود.

ژان لوک نانسی در این کتاب بر آن است که جنبش می 68 ترک‌های عمیقی بر پیکر الگوی سرمایه داری وارد آورده است چون توانسته دموکراسی مدیریتی را به چالش بکشد و بپرسد نفس حقیقت دموکراسی چیست؟ به عبارت دیگر او نظام مسلط غرب را به سوء استفاده از ارزشی والا به نام دموکراسی متهم می کند و می گوید دموکراسی دیگر روح ندارد

 درباره جستارهای کتاب

حقیقت دموکراسی از سه متن تشکیل شده که ژان لوک نانسی در باب مسائلی چون معنا، حقیقت و آینده دموکراسی به رشته تحریر در آورده است.

نخستین و طولانی ترین این جستارها " حقیقت دموکراسی " در اوائل سال 2008 و به مناسبت چهلمین سالگرد مه 1968 نوشته شده است. در این جستار، نانسی نشان می دهد که چطور این لحظه استثنایی و البته همچنان بحث برانگیز در تاریخ فرانسه طرز فکر ما درباره سیاست و دموکراسی را به طور ریشه ای و از بیخ و بن دگرگون کرد.

مقاله دوم " معناهای دموکراسی" که به مرور مفاهیم و معناهای مختلف دموکراسی می پردازد و سپس تعریف خاص خود از دموکراسی را با توجه به این تعاریف قدیمی تر پیشنهاد می دهد.

جستار نهایی کتاب " آیا همه چیز سیاسی است؟" بسیاری از مضامین مطروحه در دوجستار نخست را پی می‌گیرد. ژان لوک نانسی در این کتاب بر آن است که جنبش می 68 ترک‌های عمیقی بر پیکر الگوی سرمایه داری وارد آورده است چون توانسته دموکراسی مدیریتی را به چالش بکشد و بپرسد نفس حقیقت دموکراسی چیست؟ به عبارت دیگر او نظام مسلط غرب را به سوء استفاده از ارزشی والا به نام دموکراسی متهم می کند و می گوید دموکراسی دیگر روح ندارد و مدعی است و تجربه می 68 نشان داد که در نظام مسلط دموکراسی بهانه ایست برای مقید کردن عده ای و اقتدار بخشیدن به عده ای دیگر.

محتوای کتاب

این کتاب شامل دو یادداشت از مترجم فارسی زبان و انگلیسی زبان است و سه مقاله که عبارتند از: حقیقت دموکراسی ، معنای دموکراسی و آیا همه چیز سیاسی است؟

پی نوشت:

[1] صفحه 26 کتاب

نقد در حوزه عمومی

«نقد در حوزه عمومی» مجموعه مباحثاتی است که هابر ماس بر سر موضوعاتی چون جنبش دانشجویی، ایدئولوژی، ناسیونالیسم و سوسیالیسم و سیستم و جامعه با توجه به نظریات افرادی چون ژان فرانسوا لیوتار و نیکلاس لومان،گادامر، دریدا و دیگران انجام داده است.

هابرماس نقد در حوزه عمومی. رابرت هولاب. مترجم: حسین بشیریه. نشر نی. چاپ اول. تهران: 1391. 700 نسخه.285 صفحه. قیمت: 8600تومان.

نکاتی درباره هابرماس و کتاب نقد در حوزه عمومی

یورگن هابرماس مهمترین روشنفکر آلمانی سه دهه اخیر است. وی در حوزه‌های گوناگون از جامعه‌شناسی و علوم سیاسی گرفته تا فلسفه نقش بسیار مهمی در حیات فکری آلمان داشته است. وی یکی از افراد مکتب فرانکفورت بوده است. فرانکفورتی‌ها از جمله مارکوزه، آدورنو و هورکهایمر، معتقد بودند که عقل دوران روشنگری قرن هجدهم به ابزار استیلا و عقل ابزاری تبدیل شده است.

هابر ماس در رابطه با اندیشه‌های مکتب فرانکفورت مفهوم شی‌گشتگی سراسری یا عمومی در جامعه مدرن را مورد نقد قرار داد و در جستجوی راهی برای رهایی از این وضعیت بر آمد. وی با نقد فرایند عقلانیت ابزاری، مفهوم عقلانیت ارتباطی را عرضه کرد که اساسا فرایندی رهایی بخش است.

به نظر هابر ماس باید فضاهایی را که هنوز دستخوش عقلانیت ابزاری و شی‌گشتگی نشده‌اند پیدا کرد. منظور هابر ماس از حوزه عمومی عرصه‌ای اجتماعی است که در آن افراد از طریق مفاهمه و استدلال مبتنی بر تعقل و در شرایطی عاری از هرگونه فشار و زور و در موقعیتی برابر برای تمام طرف‌های مشارکت کننده، مجموعه‌ای از رفتارها، مواضع و جهت گیری‌های ارزشی و هنجاری را تولید می‌کنند.

حوزه عمومی از لحاظ هابر ماس حوزه عقلانی، حقیقت یاب و حقیقت ساز جامعه است. این حوزه عرصه فکر، گفتگو و استدلال و زبان است. شرایط مکالمه باز و آزاد در حوزه عمومی مستلزم این اصل است که هیچ گروه و یا افرادی نمی‌توانند در خارج از این حوزه یعنی در حوزه قدرت مدعی شناخت بهتر خیر و صلاح جامعه باشند. پاسخ پرسش‌هایی چون آزادی، برابری و عقلانیت تنها در حوزه عمومی جامعه ممکن است.

«هابر ماس با لحن طعنه آمیز آشکاری آثار اخیر برخی از تاریخ نویسان محافظه کار را به عنوان موج دوم حمله ایدئولوژیک پس از شکست بیتبورگ تلقی می‌کند. از تاریخ نویسان خواسته می‌شود تا چیزی را که از عهده سیاستمداران برنیامد، انجام دهند یعنی تعبیر مثبتی درباره گذشته به دست دهند که برای سیاست‌های محافظه کارانه فعلی مشروعیتی دست و پا کند. البته هابر ماس بر این باور نیست که تاریخ نویسان مورد نظر مجریان توطئه‌ای برای پاکسازی گذشته آلمان بوده باشند. »^[1]

دلیل گردآوری مباحثات هابرماس از سوی رابرت لاهوب

کتاب نقد در حوزه عمومی نیز به مباحثی چون جامعه، حوزه عمومی و ناسیونالیسم و دمکراسی می‌پردازد. این کتاب حاصل نوآوری فکری رابرت هولاب است. لاهوب تلاش دارد در این کتاب به اظهار نظرهایی که درباره هابر ماس شده و به نظر وی ناصواب است پاسخ دهد.

لاهوب معتقد است نظرات هابرماس را به ناحق ارتجاعی، محافظه کارانه و حتی بالقوه فاشیستی تلقی کرده‌اند. به نظر هولاب چنین برداشت‌هایی از نظریات وی به تسلط مستمر اندیشه فراساختارگرایی در دانشگاه‌ها بر می‌گردد که ظاهرا به بررسی نظریه انتقادی علاقه داشتند.

کتاب حاضر با طرح مشاجرات مهم هابر ماس تصویری از مهمترین رودر رویی‌های جاری در فلسفه و اندیشه اجتماعی در قرن بیستم به دست می‌دهد.

این کتاب طرح مشاجرات مهم هابر ماس است. دو مشاجره مهم درباره کارویژه‌های جنبش دانشجویی و شیوه برخورد مناسب با پیشینه نازیسم در آلمان به عنوان بهترین بخش‌های کتاب است.کتاب حاضر با طرح مشاجرات مهم هابر ماس تصویری از مهمترین رودر رویی‌های جاری در فلسفه و اندیشه اجتماعی در قرن بیستم به دست می‌دهد.

محتوای کتاب

این کتاب حاوی هفت فصل است که عبارتند از: مقدمه: مداخله و مباحثه در حوزه عمومی، روش شناسی در علوم اجتماعی: مباحثه بر سر مکتب اثباتگرایی عقلگرایی انتقادی پوپر، درباره ایدئولوژی و تعبیر: مباحثه با هانس گئورگ گادامر، دمکراسی و جنبش دانشجویی: مباحثه با چپگرایان، سیستم و جامعه: مباحثه با نیکلاس لومان، تجدید و فراتجدید: مباحثه با ژان فرانسوا لیوتار و ناسیونالیسم و کوره‌های آدم سوزی: مباحثه با تاریخ نویسان. این کتاب همچنین شامل سه پیشگفتار از طرف نویسنده، مترجم و کریستوفر نوریس سرپرست مجموعه نقادان قرن بیستم است.

پی نوشت:

[1] صفحه 221 کتاب

گربه مهندس

«گربه یک مهندس است» مجموعه شعر تازه کمال شفیعی است که با نگاهی تازه به پدیده‌های پیرامون کودکان و نوجوانان نوشته شده است.

گربه یک مهندس است. کمال شفیعی. انتشارات سوره مهر. چاپ اول. تهران: 1393. 5000 نسخه.36 صفحه.مصور. قیمت: 4900تومان.

نگاهی به شعرهای مجموعه

«گربه یک مهندس است» مجموعه شعر تازه کمال شفیعی است. وی در این مجموعه شعر تلاش کرده است با نگاه متفاوتی به اشیاء، حیوانات و مفاهیم پیرامون کودکان و نوجوانان بپردازد. وی کوشش کرده است از کلیشه‌های معمول و رایج در شعر کودک و نوجوان فاصله بگیرد و به نظرم توانسته است به این موفقیت دست یابد. او به دنبال شکار سوژه‌های نو و بدیع و گشودن دریچه‌ای تازه به روی مخاطب خویش است. در شعرش گاه دنیای شاعرانه و زیبای کودک با سختی و صلبی دنیای واقعی در تضاد قرار می‌گیرد. در عین حال که اشعار این کتاب کوچک گاه به سمت ناامیدی می‌رود اما تلاش و پویایی مانع از این می‌شود که ناامیدی در شعر وی بارز شود. در شعر «گربه یک مهندس است» که نام کتاب نیز از این شعر برگرفته شده است، ماجرای گربه‌ای را روایت می‌کند که گاه نقشه‌هایش به شکست منجر می‌شود اما ناامید نشده و دوباره در پی طرح و نقشه‌ای دیگر می‌گردد. او در این شعر می نویسد:

گربه یک مهندس است

نقشه‌های گربه هم گاه می خورد شکست

و کلمه «گاه» خودش نشانه‌ای است برای حرکت‌های دوباره گربه. در شعرهای دیگر این مجموعه نیز این ناامیدی و امید در کنار هم قرار گرفته‌اند. در شعر «همکاری» می‌خوانیم :

قهرند چند روزی خودکار و خودنویسم

خودکار گفته دیگر

چیزی نمی‌نویسم

افتاده‌اند هر دو

بر روی میز بیکار

خودکار و خودنویسم

هستند هر دو بیمار

یک شب برای شعری

ماندند هر دو بیدار

سالم شدند حالا

هستند هر دو همکار.

شفیعی همچنین به آشکار کردن تضاد زندگی پیرامون می‌پردازد. وی دنیای ماشینی، سخت و صلب پیرامون کودکان را به چالش می‌کشد و خیلی ظریف نگرانی ایجاد می‌کند و به نقد آن می‌نشیند. نگرانی‌ای که نه تنها کودکان بلکه بزرگسالان را نیز به فکر وامی‌دارد تا یک بار دیگر به عملکرد خود بنگرند و بدانند و ببینند که چگونه دنیایی برای کودکان خود ساخته‌اند. در شعر «بادام » می‌نویسد:

تا اره برقی

دندان نشان داد

بادام از ترس

خود را تکان داد

نالید و افتاد

بر دست‌هایش

در آن هیاهو

گم شد صدایش

شد برگ‌هایش

پژمرده و زرد

رویید جایش

تیر آهن سرد

آن باغ زیبا

با آجر و سنگ

آرام آرام

شد کوچه‌ای تنگ

در این شعر آشکارا ویران شدن زیبایی‌هایی که می‌تواند زندگی بهتری برای فرزندانمان فراهم کند نمایش داده شده است. خودخواهی آدم بزرگ‌ها برای تسلط و تصاحب همه چیز، ویرانی طبیعت، جایگزین شدن دنیایی سرد و آهنی، همه نشانه‌هایی است که در این شعر قابل تشخیص است.

در این اثر همچنین سعی شده به وظایف مخلوقات خدا روی زمین اشاره شود تا نوجوانان بیشتر با هدف خلقت برخی موجودات آشنا شوند.

در این اثر همچنین سعی شده به وظایف مخلوقات خدا روی زمین اشاره شود تا نوجوانان بیشتر با هدف خلقت برخی موجودات آشنا شوند.

نگاه نویسنده به کتاب

شفیعی در مصاحبه‌ای می‌گوید: در مجموعه « گربه یک مهندس است» تلاش کرده‌ام هم نگاه تازه‌ای به محیط اطراف نوجوانان بیندازم و هم تخیل تازه‌ای در آن قرار داشته باشد. وقایع این کتاب خیلی دور از ذهن نیست و نوجوان را به فکر درباره محیط اطراف خود وادار می‌کند. شعرها بین فضای تخیلی و رئال سروده شده‌اند. همچنین سعی کرده‌ام به کودکان بیاموزم که می‌شود نگاه دیگری به پدیده‌های هستی داشت و محیط اطراف را با نگاهی خلاقانه مشاهده کرد.

درباره نویسنده

این کتاب هشتمین مجموعه منظوم کمال شفیعی است که برای اواخر دوران کودکی و ابتدای دوران نوجوانی سروده شده است.

«دمیدن در ساز برنجی» و «مورچه‌های پاپتی» از دیگر مجموعه شعرهای کمال شفیعی است.

محتوای کتاب

مجموعه شعر گربه یک مهندس است حاوی پانزده شعر است که با نقاشی‌های مربوط به هر شعر، توسط انتشارات سوره مهر منتشر و به بازار کتاب عرضه شده است. طراح گرافیک این کتاب «محمود حسینی» است و تصویرگری آن را نیز «ایلگاری رحیمی» به عهده گرفته است.

نیوتن فیلسوف

«نیوتن فیلسوف»  پژوهشی است فلسفی در تاریخ فلسفه که جنبه‌های تازه‌ای از آثار فلسفی این ریاضی‌دان و فیزیک‌دان را آشکار می‌کند.

نیوتن فیلسوف. آندرو جانیاک. انتشارات نیلوفر. چاپ اول. تهران: 1392. 1100 نسخه.334 صفحه. قیمت: 51400تومان.

شاید در بدو امر غریب به نظر بیاید که چرا آندرو جانیاک نیوتن را برای پژوهش‌های فلسفی‌اش انتخاب کرده است. نیوتن فیزیک‌دان و ریاضی‌دان قرن هفدهم میلادی است. مهمترین کشف نیوتن قانون جاذبه عمومی عالم است که در آن نشان داد تمامی موجودات و اجزای زمین و آسمان جاذب و مجذوب یکدیگرند و حرکات آنها همه منسوب به این علت است. منشا حرکت ماه و ستارگان نیز همین نیروی جاذبه است که برای تمامی جهان صدق می کند. از این جهت جهان شبیه یک دستگاه ماشینی است که همه اجزایش روی هم تاثیر متقابل می گذارند.

اما در این کتاب به جنبه دیگری از کار فکری نیوتن اشاره شده است. این کتاب می‌کوشد ایزاک نیوتن را در یک بافت پرمایه فلسفی بنگرد تا وجوه تازه‌ای از اندیشه وی را روشن کند. نیوتن از میان همه فیلسوفان هم زمانه خود، دکارت را یکی از بانفوذترین فیلسوفها می‌دانست. هم سخنان اصلی وی گروهی از فیلسوفان بزرگ زمانه‌اش همچون رابرت بویل، سامودل کلارک، راجرکوتس و جان لاک بوده‌اند.

نویسنده کتاب در پیشگفتار می نویسد: قصد اولیه من نگارش کتابی درباره نیوتن نبود، بلکه در آغاز همراه مایکل فریدمن سرگرم تالیف کتابی درباره فلسفه نظری کانت بودم. در پی مطالعه بر روی مفهوم فضا در نزد کانت به مکاتبات لایب نیتس و کلارک بر خوردیم و ناگهان شوقی عظیم به مطالعه اندیشه‌های فسلفی نیوتن در من ایجاد شد.

اهمیت نیوتن به عنوان فیلسوف

نیوتن هیچ‌گاه رساله فلسفی نظام مندی از آن دست نظریاتی که دکارت، لایبنیتس و اسپینوزا داشته‌اند ندارد. هر چند همه کتاب های فلسفی زمانه خود را تجزیه و تحلیل کرده است. نویسنده معتقد است کار نیوتن انتخابی معنا دار است. یکی از دلایلی که می‌توان نیوتن را در زمره فیلسوفان قرار داد این است که در زمانه وی همه دانش‌ها در زیر مجموعه فلسفه طبیعی با هم گرد آمده و در هم تنیده شده بودند. از این جهت می‌توان او را نه صرفا دانشمند و ریاضی‌دان و فیزیکدان که از جمله فیلسوفان طبیعی قلمداد کرد. اثر عظیم وی « مبادی ریاضی فلسفه طبیعی» است که صحت این تصور را تقویت می‌کند.

در فصول اول و دوم نیوتن با توضیح نگرش خود در باب فیزیک و متافیزک که خاستگاه‌اش به قرن هجدهم بر می گردد، به توضیح عالم ماده و شناخت ذهن انسان از آن می پردازد. در این فصول می‌توان گفت نیوتن یک ضد متافیزک است. اما در ادامه مباحثات وی برخی از مسائل متافیزکی را به تجربه می‌پذیرد. وی در یک چار چوب عام به نقش خداوند در جهان هستی باور داشته است.

اندیشه فلسفی نیوتن

وی همواره تاکید داشته است پژوهش درعلت نخستین ‌می‌باید بخشی اصیل و راستین از فلسفه طبیعی باشد. بنابراین سخن اصلی در بررسی نیوتن به عنوان فیلسوف فهم این نکته است که چگونه بررسی ریاضیاتی نیروها و اشکال مختلف حرکت، بخشی از همان برنامه عظیم پژوهشی است که به موضوعاتی از قبیل نسبت و ربط خداوند با عالم هستی می‌پردازد. که به ظاهر پرسش‌هایی جدای از فیزیک و ریاضی قلمداد می‌شوند.

تاثیر نیوتن در فلسفه زمانه‌اش انکار ناپذیر است. مباحثه کلارک با نیوتن نشان از انقلابی دارد که در زمانه وی رخ داده بود. اولینش گذار فلسفه طبیعی نوارسطویی به دکارت گرایی است و دیگری تاثیر فیزیک نیوتنی بر فلسفه طبیعی نیوتنی را شکل داد و مبانی فکری فیلسوفان مهمی چون کانت را تشکیل می‌دهد. در واقع بنیاد ساختمان فکری و فسلفی کانت برپایه فیزیک نیوتنی بنا شده است.

نکته اصلی کتاب رابطه میان فیزیک ریاضی از یک سو و موضوعات آشکارا متافیزیکی از سوی دیگر است که در زمانه وی چالش‌های بسیاری را در پی داشت و نیوتن با منتقدان سرسختی رو به رو بود. از آنجایی که نیوتن فاقد یک نظام متافیزیکی است نمی‌توانست در برابر مجادلات سرسختانه فیلسوفان از جمله دکارت و کارتیزن‌ها بایستد. ملاحظات سرسختانه وی در مورد موضوعاتی از قبیل شناخت ما از ماده در چارچوب علم فیزیک، و ربط و نسبت خداوند با عالم مادی است. که به طور جامعه در این کتاب به بررسی آن پرداخته است.

در فصول اول و دوم نیوتن با توضیح نگرش خود در باب فیزیک و متافیزک که خاستگاه‌اش به قرن هجدهم بر می گردد، به توضیح عالم ماده و شناخت ذهن انسان از آن می پردازد. در این فصول می‌توان گفت نیوتن یک ضد متافیزک است. اما در ادامه مباحثات وی برخی از مسائل متافیزکی را به تجربه می‌پذیرد. وی در یک چار چوب عام به نقش خداوند در جهان هستی باور داشته است. در فصل ششم کتاب وی در نهایت از پذیرش کنش از راه دور سرباز می‌زند و به مخالفت فیلسوفانی چون اسپینوزا بر می‌خیزد.

محتوای کتاب

نیوتن فیلسوف جدای از یادداشت مترجم و پیشگفتار نویسنده حاوی شش فصل است که دیدگاه‌های فلسفی نیوتن را درباره ماده و متافیزیک در بر می‌گیرد. این فصول عبارتنداز: نیوتن فیلسوف- تمهید مسئله، فیزیک و متافیزیک: سه تفسیر، آیا نیرو وجود دارد؟ ماده و مکانیسم: ستیز با فلسفه مکانیکی، فضا در فیزیک و متافیزیک: رویارویی با دکارت، خداوند و فلسفه طبیعی.

درباره حکومت

«رساله ای درباره حکومت» اثر جان لاک که درباره وضع طبیعی بشر، مالکیت، آزادی و قانون بحث می‌کند یکی از مهمترین رساله‌های آغاز مدرنتیه است.

رساله ای درباره حکومت. جان لاک. ترجمه ی حمید عضدانلو. نشر نی. چاپ اول. تهران: 1391. 700 نسخه.282 صفحه. قیمت: 8600تومان.

« اگر انسان در وضعیت طبیعی کاملا آزاد است، اگر سرور و آقای شخص و دارایی خود است، اگر با ارشدترین برابر است و مطیع هیچ کس نیست، پس چرا باید از آزادی خود صرف نظر و آن را با دیگران تقسیم کند؟ چرا از امپراتوری خود دست می‌کشد و خود را تحت سلطه و کنترل قدرت دیگری قرار می‌دهد؟ » ^[1]

ایده‌هایی که این کتاب دنبال می‌کند

سر فردریک پولاک گفته است: رساله دوم لاک درباره حکومت احتمالا مهمترین خدمتی است که تاکنون به قانون مشروطه انگلستان توسط نویسنده‌ای شده که حرفه او وکالت نبوده است. تاثیر این رساله در انگلستان در سال‌های آخر قرن هفدهم بسیار زیاد بود و بخش عمده‌ای از اصول انقلاب امریکا منطبق بر ایده‌هایی بود که در این رساله وجود داشت.

اما این رساله در مقایسه با رساله‌های دیگر وی همچون «درباره فهم انسانی» و «نامه‌هایی در باب تساهل» کمتر شناخته شده است. عقیده لاک بر این بود که قدرت سیاسی وجود دارد و باید تنها در مسیر خیر و صلاح عمومی به کار گرفته شود.

بنیان و اساس حکومت توافق است و قدرتی که شهریاران و فرمانروایان از آن برخوردارند، توسط حقی مطلق پیمان و یا چیزی دیگر اعطا نشده است بلکه وابسته به اعتماد و در قبال مسئولیتی است که اگر تحقق نیابد تاوان آن را می‌دهند.

دو رساله درباره حکومت جان لاک محتوی نظریه‌های سیاسی اوست. رساله اول ردیه‌ای است بر دکترین سلطنت مطلقه مبنی بر حق الهی در دوران کنونی است. رساله دوم وی با وضعیتی طبیعی آغاز می‌شود که سرچشمه همه تنواره‌های سیاسی است. اما نه وضعیتی که هابز درک کرده بود. اینکه انسان گرگ انسان است و با دشمنی و خصومت همنوع زندگی می‌کند. وضعیت طبیعی جان لاک سرشتی اجتماعی دارد.

در اینجا انسان تابع قانون عقلی است که به همه انسان‌ها می‌آموزد که هیچ کس نباید به زندگی، سلامت آزادی و مالکیت دیگری صدمه‌ای بزند. امکان جنگ و خشونت تنها زمانی پیش می‌آید که انسان‌ها قانون عقلی را که مکمل سرشت شان است رها کنند.

وی اظهار می‌دارد که تنها عقیده و نظر نهایی عامه مردم است که باید در مورد حکومت حکم صادر کند.

لاک بر خلاف هابز به فرد این اطمینان را می‌دهد که دارای حقوقی به وسعت دامنه طبیعت است. او از حق مالکیتی صحبت می‌کند که مقدم بر پیدایش و تکوین حکومت است. هر انسانی مالک خویش است. این قانون پایه و اساس بحث وی را تشکیل می‌دهد. این حق نسبت به چیزهایی نیز گسترش می‌یابد که انسان با کار کردن بر روی‌شان از وضعیت طبیعی خارج می‌شوند.

امروزه حق مالکیت چه در کلیت خود و چه در مورد برخی چیزهای مشخص مورد قبول نیست مگر این که قانون آن را تایید کرده و جامعه آن را به رسمیت شناخته باشد. وی معتقد است جامعه مدنی را از طریق میانجی‌گری قراردادی می‌توان خلق کرد که در آن هر فرد با توافق افراد دیگر، حق طبیعی به اجرا در آوردن قانون عقل را تسلیم جامعه می‌کنند تا بتوانند از زندگی، آزادی و مالکیت خود حراست کنند. اما قدرت قانون گذاری که بر رضایت مردم استوار است تبدیل به قدرت برتر تنواره سیاسی می‌شود که قدرتی دلبخواه نیست. این قدرت باید برای خیر و صلاح جامعه اعمال شود. وی اظهار می‌دارد که تنها عقیده و نظر نهایی عامه مردم است که باید در مورد حکومت حکم صادر کند. این چکیده‌ای است از نظرات لاک در رساله دوم حکومت که به تفصیل در این کتاب آورده شده است.

درباره جان لاک بیشتر بدانیم

جان لاک در سال 1632 در سامرست به دنیا آمد. وی یکی از فیلسوفان به نام در دوران رنسانس است که بیشتر به عنوان فیلسوف معرف جهانیان است، دورانی که انسان غربی به عقل روی آورد و از این ابزار برای حل معضلات اجتماعی و سیاسی است بهره برد. عقل گرایی در آن زمان منجر به رشد علوم طبیعی و آغاز دوران روشنگری و مدرن شد.

جان لاک ریشه همه دانش‌ها را ثمره تجربیات مستقیمی می‌دانست که از حواس انسانی به دست می‌آیند. از این رو باور به ایده ذاتی و فطری را مردود می‌دانست. به عقیده او مغز انسان در آغاز همچون صفحه سفیدی است که در نتیجه تفاوت‌های موجود در باور و دانش که ثمره تاثیرات محیط است شکل می‌گیرد. نتیجه نهایی این اندیشه این بود که همه انسان‌ها با هم برابر هستند. عقل به حس مشترک یا عرف عام تقلیل پیدا کرد و امتیازها از رجحان‌های اجتماعی و قدرت سیاسی ثمره حادثه‌های تاریخی معرفی شدند. از این جهت همه انسان‌ها به طور مساوی صلاحیت تشخیص درست را یافتند و دمکراسی به عنوان اکثریت، تنها فلسفه سیاسی‌ای شد که تناقضی با حس مشترک پیدا نمی‌کرد.

چرا این کتاب را بخوانیم؟

خواندن این کتاب از این جهت مهم است که از طرفی با مفاهیمی چون عقل، دمکراسی و ذات بشری و نظریه لاک در این باره بیشتر آشنا می‌شویم و از سوی دیگر نظریات فیلسوفان و نظریه پردازان تاریخ مدرنیته را بهتر و بیشتر درک می‌کنیم. همچنین این کتاب را به دانشجویان علوم فلسفه و سیاست نیز پیشنهاد می‌کنم.

محتوی کتاب

این کتاب شامل سه مقدمه از مترجم، پرفسور دبلیو. اس. کارپنتر و سی. بی. مکفرسون است و همچنین حاوی نوزده فصل که اسامی برخی از فصل‌ها عبارتند از: درباره وضعیت طبیعی، درباره وضعیت جنگ، درباره بردگی، درباره مالکیت، درباره قدرت پدری، درباره جامعه سیاسی یا مدنی، درباره آغاز جوامع سیاسی، درباره غایت و هدف جامعه سیاسی و حکومت، درباره اشکال یک تنواره سیاسی، درباره گستره و دامنه قدرت قانون گذاری، و...

پی نوشت:

[1] صفحه 175 کتاب

فاطمه شفیعی -بخش کتاب و کتابخوانی تبیان