خیره به هیچ
خیره به هیچ
گمگشتگان. ساموئل بکت. ترجمه‌ی سیامک بهرام‌پرور. تهران. انتشارات رخداد نو. چاپ نخست: 1389. 1650 نسخه. 78 صفحه. 2000 تومان.
«غریب‌تر از این چشمان کاوشگری ست که به ناگاه باز می‌ایستد و خیره به هیچ یا بر برخی پلشتی‌های دیرسال ثابت می‌ماند و سپس نگاه‌های طولانی به میل به بر گرفتن نگاه بدل می‌شوند. وقفه‌های نابرابر از لحاظ مدت این آرام گرفتن‌ها را از هم جدا می‌کنند تا برای فراموش‌کنندگان شباهت‌هایشان هر بار نخستین‌بار باشد. از این رو همواره تازگی در واکنش ایجادشده وجود دارد انگار که دنیایی به پایان رسیده است... .»[1]
با در دست‌گرفتن کتاب گمگشتگان در قطع جیبی قابل حمل، در آغاز با شکل ساختاری ویژه‌ای مواجه خواهید شد که کمتر به چشم می‌خورد و خواننده را کنجکاو می‌کند. این مساله صرفن به‌دلیل بدعت در چیدمان و طرح جلد و سایر موارد نیست چراکه پیش از این هم نمونه‌های دیگری از این شیوه‌ی دیگرگونه با مختصات کتاب و صفحه‌آرایی وجود داشته است و هم‌چنان هم می‌توان سراغ گرفت ولی نکته‌ی قابل توجه در مورد طرح جلد و ساختار صفحه‌بندی کتاب، ارتباط صمیمی آن با چشم و ساختار ذهنی خواننده‌ی خود است .به گونه‌ای که هیچ‌کدام از بدعت‌ها میان خواننده و کتاب، فاصله ایجاد نمی‌کنند. این مساله‌ای است که ضرورت دارد، سایر نوآوران هم به آن توجه نشان دهند.
کتاب گمگشتگان رمان کوتاهی است که در سال 1969 هم‌زمان با اهدای جایزه‌ی نوبل ادبیات به بکت منتشر شده است. این کتاب در سال 1972 با ترجمه‌ی خود بکت، به انگلیسی برگردانده شده که ترجمه‌ی فارسی آن هم از روی نسخه‌ی انگلیسی ترجمه‌ی نویسنده صورت گرفته است.
نکته‌ی بعدی در مورد گمگشتگان که نخستین کتاب از مجموعه‌ای است که انتشارات رخداد نو بنا دارد در یک بسته منتشر کند این است که این کتاب و مجموعه‌ی در پی آن، زیر نظر مهدی نوید فرآیند نشر را طی می‌کنند و این در حالی است که مهدی نوید خود چند اثر از بکت را در کارنامه‌دارد و از سویی، کار او در نشرهای دیگر، این امید را زنده می‌دارد که با مجموعه‌ی خوبی مواجه خواهیم بود.
مساله‌ی بعدی نبود علائم سجاوندی است که این مورد با توجه به رویکرد خود بکت لحاظ شده است. در نهایت، این کتاب غیر از متن اصلی داستان گمگشتگان، یادداشتی با عنوان «1984 اما دهشتناک‌تر» از مترجم کتاب و همین‌طور شرحی به قلم آنتونی لیبرا با نام »گمگشتگان: اسطوره‌ای از تاریخ و تقدیر آدمی» را در خود جای داده است.
ساموئل بارکْلی بکت نمایشنامه‌نویس، رمان‌نویس و شاعر ایرلندی متولد 1906 و درگذشته به سال 1989، نوبل ادبیات را در سال 1969 برای مجموعه‌ی آثارش دریافت کرد. بکت چنان بی‌پروا و بی‌رحم کلمه‌ها را جاری می‌کند که خواننده‌ی خود را به شگفتی وامی‌دارد و از دیگر سو، با طنز تیز و برنده‌اش به ویران‌گری موجود در آثارش دامن می‌زند. بدون هیچ شکی، بکت یکی از مشهورترین و تاثیرگذارترین نویسنده‌هایی است که می‌توان سراغ داشت.
مترجم کتاب معتقد است که «رمان "گمگشتگان" دنیایی را که به شکل استوانه است، به تصویر می‌کشد. انسان‌ها در این استوانه فضای سختی را تجربه می‌کنند و به‌نوعی، موضوع این رمان استعاره‌ای از دنیای مدرن است که سبب نابودی بشر می‌شود." شاید آن‌چه اندیشه‌ی بکتی می‌دانیم در این کتاب رنگ و بویی گیراتر به خود گرفته است و به بیانی دیگر، گمگشتگان بکتی‌تر از آثار دیگر این نویسنده‌ی پرآوازه رخ می‌نمایاند. کتاب حاضر، دربردارنده‌ی نوولی است که شاید با انتظار ما از ادبیات داستانی آن‌قدرها یکی نباشد ولی گاهی داستان‌ها در ورای قالب‌های مرسوم به روایت جان می‌بخشند و آن حرکت دوار را که مترجم نیز به آن اشاره کرده است، در زبان پیاده می‌کنند. راوی در میان حس‌های متناقض، به تخیل فلسفی خود مجال بروز می‌دهد و این گفتارواره‌ی درونی فلسفی، با افزودن نمادها تکمیل می‌شود و درک نوشتار مشروط به رمزگشایی نمادها تلقی می‌شود ولی همین رفت و برگشت در مسیر نماد و زبان نیز خالی از لطف نیست.
«منزلگاهی چنان که هر یک از تن‌های گمگشته به‌دنبال گمگشتگی خویش می‌گردد. فراخ آن‌چنان که کاوش بیهوده باشد. تنگ آن‌چنان که گریز بیهوده باشد. در استوانه‌ای فرو نهاده به محیط پنجاه و ارتفاع شانزده متر به‌منظور حفظ تناسب. نور. بی‌فروغی‌اش. زردتابی‌اش. حضور مطلقش آن‌چنان که گویی هر سانتی‌متر مربع از حدود دوازده میلیون مساحت کل در حال تابش‌اند. بی‌وقفگی‌اش در دوره‌های زمانی طولانی به ناگهان چون نفس‌نفس زدن واپسین خاموشی می‌گیرد. سپس ناگاه به تمامی فرو می‌میرد.»[2]
متن کتاب چندان روان و شیوا نیست، نبود علائم سجاوندی هم اگرچه راهکار تعبیه‌شده‌ای در جهت مقصود کتاب می‌تواند تلقی شود، ولی این اغتشاش را دامن می‌زند، با وجود این، گمگشتگان یکی از کتاب‌های با اهیمت ساموئل بکت است که هم‌اکنون در دسترس خواننده‌ی فارسی‌زبان قرار دارد.
شاید هر نسل را بتوان از روی پدیده‌های گوناگونی که آن نسل به جا مانده است مورد تحلیل قرار داد. از هر نسل بشر، پدیده‌های متعددی بر جای می‌ماند؛ از جنگ و بیماری و تخریب گرفته تا پیشرفت علم و دگرگونی‌های ادبی و حضور معماری و هنرهای دیگر. مسایل زیادی هستند که می‌توان به تفصیل به آن‌ها پرداخت و در همان راستا به تفسیر و تحلیل نسلی پرداخت که در یک بازه‌ی زمانی خاص، به تولید یا تخریب پدیدار دست زده‌اند. یکی از سویه‌های بااهمیت در حوزه‌ی شناخت نسل‌ها حوزه‌ی ادبیات است. بکت و دیگرانی که در آن نسل پرآشوب زیستند و التهاب‌های زیادی را از سر گذراندند، با حضور آثار برجسته و درخشانشان می‌توانند یکی از محورهای بررسی زبان‌شناسانه، جامعه‌شناسانه و ادبی در یک نسل باشند. باز هم می‌توان به موقعیت‌های تحلیلی موارد دیگری را هم افزود ولی آن‌چه مهم است قابل ارجاع بودن این داده‌ها برای بازشناخت آن‌چیزی است که بوده است.
پی نوشت:
[1] صفحه‌ی 37 کتاب
[2] روی جلد کتاب
