حکمت جوار

«حکمت جوار» اولین مجموعه شعر کاظم برآبادی است که اشعار سال های 1388 تا 1392 وی را در بر می گیرد.

حکمت جوار. کاظم برآبادی. انتشارات امید مهر. چاپ اول. مشهد: 1393. 1000 نسخه.192 صفحه. قیمت: 5000تومان.

نام کتاب برگرفته از بخشی از نامه یدالله رویایی به عباس معروفی است که می‌نویسد کلمات را حکمت جوار در کنار هم قرار می‌دهد.

«حکمت جوار»اولین مجموعه شعر کاظم برآبادی است. وی به عنوان روزنامه‌نگار قلم زده و می‌زند و در زمینه داستان نویسی نیز جایزه داستان کوتاه دانشجویی را در دو دوره پی در پی از آن خود کرده است. حکمت جوار، این بارمجموعه شعرهای مستقل وی است که در فاصله سال‌های 1388 تا 1392 نوشته شده‌اند. این اشعار ساده و بی‌تکلف و بدون بازی‌های ادبی، بازتاب ذهن پر تب و تاب شاعر است. برآبادی موقعیت خودش را به عنوان شاعری متاثراز زمانه و وقایع پیرامونش، با اشاره‌هایی ظریف در شعر خود گنجانده است. از این جهت نمی‌توان گفت تجربه‌ای که برآبادی در اشعارش بیان می‌کند صرفا تجربیاتی شخصی از احساسات شخصی شاعراست. مثلا در شعر«همین چیزهای الکی» می‌نویسد:

جهان بر مداری لرزان

تاب می‌خورد

و من

به پیش می‌آیم

و پس می‌روم

در شعر «رو نوشت عاشقانه» هرچند شعر با تصویری عاشقانه آغاز می‌شود اما در سطرهای میانی می‌خوانیم:

تو دنبال تکرار تاریخ می‌گردی

ومن می‌خواهم تنها زنده بمانم

درون خودم

دور کرسی بنشینم

تا این زمستان سرد

از روی سرم بگذرد.

اشعار برآبادی مثل بیشترهم نسلانش در این دوران سرد، پیرامون موضوعاتی همچون تنهایی، ترس، تردید، ویرانی، مرگ و درد می‌چرخد.

من حقیقتی پاره پاره‌ام

آینه شکسته بخت

در شب عروس

تکه‌های مرگ

که چیده شده کنار یکدیگر

و زندگی می‌سازد.

برآبادی اما در دل این مفاهیم خانه نمی‌کند. قصد آن ندارد تا بر درجه شدت و حدت موضوعات بیافزاید و آن را به شکلی از حاد بیانگری نزدیک کند. او همچون دو چشم خالی، نظاره‌گرانه به جهان سرد پیرامونش چشم می‌دوزد.

از ما دو چشم باقی مانده بود

که پله‌های متروک را فرو می‌رفت

جهانی که در این اشعار ساخته شده است، جهان دلمرده و سردی است، بی کور سویی از امید. اما شاعر قضاوتی بر آن ندارد، به این جهت که شاعر تن خویش را تسلیم شعرش کرده است و این تن، تنی نیست که چشم انداز روشنی در پیش خود ببیند. شاعر تنها در این فضای دلمرده گام بر می‌دارد.

به قسمت‌های مساوی تقسیم می‌کنم

درخت‌ها را

رد قدم‌ها را

منارهای شهر را

قاطی مردمی که راه می‌روند

می‌ایستم

می‌مانم

و سارهای خسته از تعقیب باد را

نشان می‌کنم

از همان راهی که آمده‌ام بر می‌گردم

بر می‌گردم به مادگی کال شور

آنجا که می‌شود

خصلت ساده بهت را

برای گریستن

از انتهای تن بیدار کرد

کتاب به دو بخش تقسیم شده است. بخش ابتدایی مجموعه شعرهای تقریبا بلند اوست و در بخش دوم که نامش «در آرزوی شعر» است در بردارنده شعرهای کوتاهی است که شاعر آن را طرح‌هایی شاید برای شعری بلند می‌خواند. تصویرپردازی ویژگی بارز این طرح‌ها یا شعرهای کوتاه است.

اشعاراین کتاب عمدتا اشعاری ساده و روایی است. هر چند روایتی برای بازگویی ندارد و در نهایت شعر به همانجایی ختم می‌شود که آغاز شده بود. گویی در چهارچوب اتاقی بسته قدم می‌زنی تا از دیواری به دیواری دیگر برسی و باز برای رسیدن به دیواری دیگر، قدم در راه بگذاری و در تمامی شرایط با امید قدم بر می‌داری شاید این بار به دیواری بر نخوری اما در دل می‌دانی تنها دیوار است که در انتظار تو است.

شعر « پوسیدگی»

سه روز باران بارید

تنها بیرون رفتم

گذاشتم تا همه چیز پژمرده شود

گذاشتم تا در پوسیدگی

اشیا زندگی تازه بگیرند

خیابان‌ها پر از عبور بودند

و مردم زیر طاقی‌ها

پایان مجازات زمین را

انتظار می‌کشیدند

من سنگسار می‌شدم

با تگرگ پاییزی

به جرم اولین گناه

ومردم نگاه می‌کردند

زیر طاقی‌های باران خورده

پناه گرفته بودند

و فقط نگاه می‌کردند

نگاه می‌کردند

مثل سنگ‌های دستمالی شده

یک مجازات

مثل آجرهای فرسوده

یک عمارت بی‌صاحب

در پوسیدگی اشیا

قلبم را یافتم

برداشتم و به دندان گرفتم

چون گربه‌ای که کودکش را به پستویی می‌کشاند

تنها تکه سنگ نخورده

همان تپنده غرق خون بود.

کتاب به دو بخش تقسیم شده است. بخش ابتدایی مجموعه شعرهای تقریبا بلند اوست و در بخش دوم که نامش «در آرزوی شعر» است در بردارنده شعرهای کوتاهی است که شاعر آن را طرح‌هایی شاید برای شعری بلند می‌خواند. تصویرپردازی ویژگی بارز این طرح‌ها یا شعرهای کوتاه است.

شعر« ظلمت»

این که درِ خانه باز باشد

و

نتوانی داخل شوی

دیگر نور نیستی

چون ظلمت

بر دریچه تاریک گور خویش

می باری

می توان شعرهای بسیاری را از این مجموعه بیرون کشید و گفت این اشعار خطاب به مخاطب خاصی است. شعرهایی که انگار بی‌جهت با انتشار آن، پای ما را به دنیای خود باز کرده است. شعرهایی با تمی عاشقانه و دردی که از تنهایی و جدایی و فصل و وصل نشان دارد. اما برآبادی همچنان در برخی از سطرهایش می‌کوشد دردش را عام‌تر کند و از تجربه عاشقانه‌اش‌ طوری سخن بگوید که برای دیگر مخاطبان نیز قابل فهم و درک باشد. با این حال بسیاری از شعرها همچنان راه خود را در پیش می‌گیرند و به آرشیو شعرهای شخصی شاعر می‌پیوندند.

مجموعه شعر حکمت جوار شامل 111 شعر نیمه بلند و 23 شعر کوتاه با ویرایش احسان حضرتی به تازگی از سوی انتشارات امید مهر منتشر و به بازار کتاب راه یافته است. قلم ساده، بی‌تکلف و تصویر ساز کاظم برآبادی در مجموعه اول‌اش به خوبی به نمایش گذاشته شده و نشان از دست و قلمی توانمند دارد.

شکسپیر معاصر ما

« شکسپیر معاصر ما» یکی از کتاب های مهم در حوزه تئوری و شناخت شناسی آثار شکسپیر است که به قلم منتقد بزرگ شکسپیر، یان کات نوشته شده است.

شکسپیر معاصر ما . یان کات. مترجم: رضا سرور. نشر بیدگل. چاپ اول. تهران: 1390. 1100 نسخه.529 صفحه. قیمت: 14500تومان.

«یاگو مدیر صحنه ای اهریمنی یا به عبارتی دیگر مدیر صحنه ای ماکیاولیست. برای ایفای چنین نقشی انگیزه او پنهان و مبهم و دلایل اندیشمندانه اش روشن و دقیقند. در صحنه های آغازین او آن دلایل را بیان می کند به عنوان مثال وقتی که با صدای بلند به تگ گویی می پردازد.

وجود ما باغی است که اراده ما باغبان آن است

یاگوی اهریمن خوابداع رمانتیک ها بود. یاگو اهریمن نیست. او در مقیاسی دیگرمانند ریچارد سوم جاه طلب است.»^[1]

معاصریت

این کتاب درباره آثار شکسپیر نوشته شده است. در این کتاب با روشی بسیار مدرن به جزییات نمایشنامه های شکسپیر می پردازد. از بررسی شخصیت های آن گرفته تا فضاها، پادشاهان و تضادهای خود نویسنده. گفته می شود این کتاب بسیار دیر ترجمه شده و می بایستی در زمانی به فارسی برگردانده می شد که در اوج خود بر کارگردانانی چون پیتر بروک، جوجیو استره لر، پیتر هال و الک گینس تاثیر گذاشت و منجر به خلق آثار بدیعی از جانب آنها شد. اما کتاب همچنان معاصر ما است. زیرا توضیح دهنده همان دلهره ها، حساسیت ها، اضطراب ها و خشونتی در آثار شکسپیر است که امروزه هم شاهد آنیم.

مخاطب این کتاب کسانی هستند که تجربه هولناک جنگ، اشغال، خشونت فیزیکی، جباریت و سازو کار اعمال قدرت را از سر گذرانده باشند. کسانی که بتوانند در پشت چهره ریچارد سوم سایه ای از استالین را ببینند، و با دیدن سرنوشت هستینگز یکی دیگر از شخصیت های نمایشنامه های شکسپیر به یاد بیاروند که چگونه امروزه مستبدان در تسویه حساب های خونین شان خادمان سرسپرده خویش را همچون خائنان محاکمه و اعدام می کنند.

این کتاب کمک می کند که خوانندگان آثار شکسپیر یک بار دیگر به آن نگاهی بیندازند و این بار به جای اینکه در اوهام رمانتیک و یا جزیی نگری های عصر رنسانس غرق شوند، خود را رویا روی وقایعی ببینند که در عین تعلق به دوران الیزابت اما معاصر ما هستند.

از لحاظ یان کات معاصر بودن یعنی ارتباط میان دو زمان . اولی زمانی که شخصیت های نمایش در آن به سر می برند و دومی زمانی که بر تماشاچی می گذرد. هر گاه در اجرای این دو زمان به هم پیوند بخورد شکسپیری که معاصر ما است پدیدار می شود. آثار هنری بزرگ نه تنها از استقلال وجودی برخوردارند بلکه از شخصیت و نیت آفرینندگانشان و نیز از شرایط دروان آفرینش خود مستقل هستند. تراژدی های اشیل و نقاشی های ال گرکو برای مردم قرن بیستم که برای مردم معاصر همین آثار دور از ذهن تلقی می شد. در پرتو نقدهای روانکاوی برخی از آثار معنای جدید یافته اند. در مورد شکسپیر نیز این موضوع صادق است. شکسپیری که ساموئل جانسون می شناخت با شکسپیری که کولریچ می شناخت متفاوت است. در پرتو کتاب یان کات نیز تجربه ما از شناخت و تاثیر شکسپیر متفاوت می شود. تجربه های تکان دهنده ما جنگ های خونین است و کات خود از این فضاها دور نبوده است و طبیعی است که تجربه شخصی خودش را و روح زمانه اش را در آثارش تبلور دهد. تلاش های یان کات برای معاصر کردن شکسپیر را باید در بستر وقایع سیاسی و اجتماعی زمانه بررسی کرد. یان کات به خاطر دیدگاه شخصی و تجریبات ژرفی که از روزگار خود دارد توانسته است تصویری از شکسپیر به ما نشان دهد که به راستی متعلق به روزگار ما است.

مخاطب این کتاب کسانی هستند که تجربه هولناک جنگ، اشغال، خشونت فیزیکی، جباریت و سازو کار اعمال قدرت را از سر گذرانده باشند.

تاریخ شکسپیری

کات در این کتاب ابتدا به بررسی پادشاهان شکسپیر می پردازد. و فهرست شخصیت های نمایشنامه هایش را مورد مداقه قرار می دهد. وی معتقد است اگر می خواهید شکسپیر را به درستی بشناسید باید ابتدا نمایشنامه های تاریخی او را بخوانید. به خصوص از ریچارد دوم و ریچارد سوم آغاز کنید. وی جز به جز تاریخ زمانه شکسپیر را بررسی کرده و آن را منطبق بر شخصیت های نمایشنامه هایش می کند. وی اضافه می کند هر دوره تراژدی های تاریخی با جنگ برای تصاحب تاج و تخت و یا تلاش برای استحکام آن آغاز می شود. هر کدام از آنها نیز با مرگ یک پادشاه و یک تاجگذاری جدید به پایان می رسد. و هر کدام زنجیره ای از جنایات را به دنبال دارد. همان طور که در ریچارد دوم می بینیم. سپس وی به دیگر شخصیت های نمایشنامه های شکسپیر می پردازد. وی در بررسی خود از شخصیت هملت او را دانشجویی در زمان خود تصور می کند. هر هملت کتابی با خود دارد و وی یادآوری می کند که هملت زمانه ما باید چه کتابی همراه خود داشته باشد همین می شود کلید درک امروزی از هملت. هملت زمانه ما در شرایطی پر آشوبی زندگی می کند. همه او را درگیر سیاست می کنند. وی خود گرفتار موقعیتی ناخواسته است. عاقبت انتخابی که به او تحمیل شده را فقط در حیطه عمل می پذیرد. مکبث، پارادوکس های اتللو و دیگر شخصیت ها به همین تریب بررسی می شوند.

محتوای کتاب

این کتاب تحلیلی بی نظیر از آثار شکسپیر ارائه می کند که خواندنش هم بسیار کمک کننده است برای اجرای بهتر و درک بهتر آثار او و هم چشم انداز تازه ای از زمانه با توجه به آثار و شخصیت های شکسپیر به دست می دهد. خواننده از پس شخصیت های نمایشنامه های شکسپیر و با تحلیل های یان کات بهتر می تواند زمانه اش را درک و فهم کند.

این کتاب شامل دو مقدمه است که یکی از آنها به قلم مترجم و دیگری به قلم مارتین اسلین نوشته شده و پیشگفتاری است بر کتاب.

کتاب شامل دو بخش می شود که در بخش اول هشت مقاله گنجانده شده که عناوین آن عبارتند از: پادشاهان، هملت نیمه قرن، تریلوس و کرسیدا: شگفت آور و مدرن، مکبث یا سرایت مرگ، دو پارادوکس اتللو، لیرشاه یا دست آخر، بگذار روم در رود تیبر غرق شود و کریولاس یا تضادهای شکسپیر. در بخش دوم نیز به کمدی های شکسپیر می پردازد که عبارتند از : تایتانیا و کله خر، عصای پروسپرو، آرکادیای تلخ شکسپیر.

سه مقاله در بخش پایانی کتاب است به نام های شکسپیر بی رحم و واقعی، دفتر یادداشت یک شکسپیر شناس و شکسپیر و جهان.

این کتاب در مجموعه تاتر: از نظریه و اجرا با هدف تقویت تئوری نمایش از سوی نشر بیدگل ترجمه و وارد بازار کتاب شده است.

یان کات نظریه پرداز و منتقد تاثیر گذار لهستانی است که با این کتاب به شهرت رسید. بسیاری از کارگردانان از وی تاثیر پذیرفته اند. کتاب های دیگر وی عبارتند از: خاطره بدن، تفسیر باتم، غرش متن و همچنان زنده.

پی نوشت:

[1] صفحه 168 کتاب

سرشت تلخ بشر

«سرشت تلخ بشر» شامل هشت مقاله از آیزایا برلین نویسنده‌ای لیبرال و منادی آزادی فردی در قرن بیستم که درباره تاریخ و اندیشه و وضع بشر در این شرایط بحث می‌کند.

سرشت تلخ بشر. آیزایا برلین. مترجم: لی لا سازگار. نشر ققنوس. چاپ سوم. تهران: 1391. 770 نسخه.374 صفحه. قیمت: 12000تومان.

« در جوانی و بسیار پیش از آن که باید، رمان جنگ و صلح تولستوی را خواندم. تاثیر واقعی این رمان بزرگ بر من و همین طور تاثیر دیگر نویسندگان روس میانه سده نوزدهم، که هم رمان نویس و هم اندیشمند اجتماعی بودند، بعدها نمایان شد. این نویسندگان نقش موثری در شکل گیری نگرش من داشتند.»^[1]

درباره کتاب و نویسنده آن

«سرشت تلخ بشر» در برگیرنده اندیشه‌های آیزایا برلین یکی از برجسته ترین اندیشمندان لیبرال و از بزرگترین منادیان آزادی قرن بیستم است که قوی‌ترین استدلال‌ها را در دفاع از آزادی فردی و آزادی جوامع و کثرت‌گرایی در حوزه سیاست و فرهنگ عنوان کرده است. گفته‌اند برخی نوشته‌های وی شهرتی اسطوره‌ای پیدا کرده‌اند. وی نوشته‌هایی پراکنده از خود به جای گذاشته است.

وی از نوجوانی شاهد انقلاب‌های سوسیال دمکراتیک و بلشویکی در روسیه بود که تاثیر عمیقی بر اندیشه‌اش گذاشت. کتاب سرشت تلخ بشر کتابی نیست که به بررسی تاریخ بنشیند بلکه جستارهایی است در تاریخ اندیشه‌ها درباره آرمان گرایی بشر، جوامع آرمانی، کثرت گرایی، درباره ظهور ملی گرایی، مطالعه تاریخ و ظهور و حضور فاشیسم که همه مقالات کتاب با این که جدای از هم هستند، یک خط فکری مستقل را دنبال می‌کنند.

این کتاب در واقع جلد پنجم از چهار جلد کتابی است که مترجم انگلیسی آن پیش از این به نام «نوشته‌های برگزیده» از وی منتشر کرده بود. جلد پنجم به شکل مستقل منتشر شده و شامل هشت مقاله و رساله از برلین است. یکی از مقالات برلین به نام «درباره ژوزف دو مستر» برای اولین بار در این کتاب منتشر شده است.عنوان اصلی کتاب برگرفته از کتاب کانت است که برلین به آن علاقمند بود. جایی که می‌نویسد: سرشت تلخ بشر هرگز میوه‌ای شیرین به بار نمی‌آورد. برلین این جمله را همیشه به آر. جی. کالینگوود نسبت داده است هر چند در کتاب‌های وی چنین جمله‌ای یافت نمی‌شود. اما در یکی از سخنرانی‌هایش گفته است «از طبع سرکش بشر هیچ چیز صاف و بی غشی پدید نمی‌آید.»

اندیشه‌های برلین

دراین کتاب برلین سعی می‌کند به بررسی رابطه اندیشه‌ها با تاریخ بپردازد. وی با خوانشی از تاریخ غرب نقش اندیشه‌ها را بیش از آنچه که تصور می‌شد به مثابه عاملی در اتفاق تاریخی دخیل می‌داند. وی معتقد است تفکری مانند مارکسیست وقتی نقش انقلاب و ستیز و تضاد را برجسته می‌سازد زمینه مناسبی برای شکل گیری فاشیسم و سرکوب فراهم می‌آورد. وی جامعه آرمانی و یوتوپیا را باور ندارد و آن را آرزوی دست نیافتنی ذهن غربی می‌داند.

وی می‌گوید: دو عامل تاریخ بشر را شکل داده‌اند یکی پیشرفت علوم طبیعی و فن آوری که بی تردید بزرگترین جریان موفقیت آمیز عصر ما بوده است و از همه سو توجهی بسیار و روز افزون نسبت به آن نشان داده‌اند و دیگری بی شک طوفان‌های عظیم ایدئولوژی است که عملا زندگی کل انسان‌ها را دگرگون کرده‌اند. انقلاب روسیه و پیامد آن استبدادهای مطلقه هر دو جناح چپ و راست و طغیان ملی گرایی، نژادپرستی و در جاهایی هم تعصب دینی که جالب است بدانیم هیچ یک از تیزبین‌ترین اندیشمندان اجتماعی سده نوزدهم هم آن را پیش بینی نکرده بود.

خواندن این کتاب علاوه بر این که شما را با اندیشه‌های برلین آشنا می‌کند، به دلیل بیان روشن و ساده و قابل فهمش می‌تواند شما را با اندیشه‌های فلسفی به گونه‌ای رو به رو کند که آنها را برای شما قابل درک و تصور سازد. مفاهیمی چون ایدئولوژی، یوتوپیا، نظریه‌های نسبیت گرایی، فاشیسم و دیگر مفاهیم در این کتاب خیلی ساده و قابل هضم شکافته شده است و هر خواننده ناآشنا به فلسفه را سر شوق می‌آرود.

برلین در کتابش به تفصیل سیر اندیشه خود و مطالعاتش را برای حل بحران‌هایی که گریبان گیر زندگی بشر امروزی است بیان می‌کند راهکارهایی که نظریه پردازان و فیلسوفان و نویسندگان ارائه داده‌اند را به دقت موشکافی کرده، نتایجی را که از این مطالعات و تفکرات گرفته به روشنی توضیح می‌دهد. او باور دارد که اندیشه جامعه کامل نمی‌تواند شکل عملی به خود بگیرد. او معتقد است تصور وضع آرمانی که هیچ گونه بدبختی و حرص و آز، هیچ گونه خطر، فقر، ترس، رفتار وحشیانه با دیگران و ناامنی وجود نداشته باشد، صرف به کار انداختن تخیل شاعرانه است. وی تاکید می‌کند که آرمانشهرهای غربی اصول اولیه یکسانی دارند یعنی عبارتند از جامعه‌ای که در حالت هماهنگی کامل به سر می‌برد و تمام اعضای آن در صلح و صفا زندگی می‌کنند و به یکدیگر عشق می‌ورزند. از خطرهای جانی، هرگونه نیاز، ناامنی، کار خفت بار، حسد، یاس، بی‌عدالتی و خشونت در امان هستند و در حالت سبکباری همیشگی در آب و هوایی ملایم و در دل طبیعتی پرثمر و سخاوتمند زندگی می‌کنند. خصلت تمامی آنها این است که حالتی ثابت دارند.

برلین در این کتاب پیوندهای میان اندیشه‌های گذشته و آشوب‌ها و وقایع اجتماعی و سیاسی این روزگار را آشکار می کند. پیوند میان اعتقاد افلاطونی به حقیقت مطلق و دام اقتدارگرایی؛ پیوند میان ژوزف دو مستر ایدئولوگ ارتجاعی قرن هجدهم و فاشیسم قرن بیستم؛ پیوند میان رمانتیسیسم شیلر و بایرون و ملی گرایی جنگ طلبانه که جهان امروز را بر می‌آشوبد.

خواندن این کتاب علاوه بر این که شما را با اندیشه‌های برلین آشنا می‌کند، به دلیل بیان روشن و ساده و قابل فهمش می‌تواند شما را با اندیشه‌های فلسفی به گونه‌ای رو به رو کند که آنها را برای شما قابل درک و تصور سازد. مفاهیمی چون ایدئولوژی، یوتوپیا، نظریه‌های نسبیت گرایی، فاشیسم و دیگر مفاهیم در این کتاب خیلی ساده و قابل هضم شکافته شده است و هر خواننده ناآشنا به فلسفه را سر شوق می‌آورد. وی در طول بحثش برای روشن‌تر شدن موضوع جا به جا از داستان‌ها و نظریه‌ها و کتاب‌های مختلف یاد می‌کند و فهم موضوع را برای خواننده سهل تر می‌گرداند.

محتوای کتاب

«سرشت تلخ بشر» حاوی پیشگفتار ویراستار انگلیسی و همچنین هشت فصل است که هشت مقاله را شامل می‌شود. عناوین مقالات عبارتند از: در پی دنیایی آرمانی، افول اندیشه‌های آرمانشهر گرایانه در غرب، جامباتیستا ویکو و تاریخ فرهنگی، نسبیت گرایی ادعا شده در اندیشه اروپای سده هجدهم، ژوزف دومستر و خاستگاه فاشیسم، فراز و نشیب وحدت اروپا، تقدیس اراده رمانتیک و ترکه خمیده.

این کتاب را علاوه بر دانشجویان فلسفه و سیاست و تاریخ بلکه به خواننده‌های علاقمند به سیر تاریخ اندیشه بشر توصیه می‌کنیم.

پی نوشت:

[1] صفحه 17 کتاب

خشونت موجی خونین

«خشونت» پنج نگاه زیر چشمی به مبحث خشونت در جهان مدرن دارد که با دستمایه قرار دادن تاریخ، فلسفه، کتاب‌های مختلف و حتی لطیفه‌ها به بررسی شیوه‌های فهم یا بدفهمی خشونت می‌پردازد.

خشونت. پنج نگاه زیرچشمی اسلاوی ژیژک. مترجم: علی رضا پاکنهاد. نشر نی. چاپ چهارم. تهران: 1392. 1000 نسخه.210 صفحه. قیمت: 8600تومان.

«شور آتشین یک نفر اوباش شاهدی است بر نبود اعتقاد راستین. بنیادگرایان تروریست هم در اعماق وجودشان اعتقاد راستینی ندارند. طغیان خشونت بارشان برهانی است براین ادعا. تروریسم بنیادگرایان ریشه در اعتقاد تروریست‌ها به برتری خودشان و میل به پاسداری از هویت فرهنگی مذهبی شان در برابر یورش تمدن مصرف گرای جهانی ندارند.»^[1]

در پیشانی اذهان ما اقدامات جنایت آمیز و تروریستی، ناآرامی‌های مدنی و ستیزهای بین المللی نشانه‌های آشکار خشونت هستند. این خشونت‌ها در رده خشونت‌های کنشگرانه تعریف و باز شناخته می‌شوند. اما در پس زمینه آنچه که باعث به وجود آمدن این فوران‌های خشونت بار شده چیست؟ با یک گام به عقب برداشتن می‌توانیم خشونتی را تشخیص بدهیم که قوام بخش همان تلاش‌هایی است که برای مبارزه با خشونت و ترویج تساهل به عمل می‌آوریم. اصل موضوعه کتاب حاضر همین بحث است. خشونت کنشگرانه صرفا نمایان‌ترین ضلع مثلثی است که اضلاع ناپیداترش در زبان و قالب‌های آن تبلور یافته است. شکل بنیادی‌تری از خشونت وجود دارد که به زبان درمعنای دقیق کلمه یعنی تحمیل جهان معینی از معانی توسط زبان باز می‌گردد.

ژیژک سه نوع خشونت را در این کتاب بررسی می‌کند. خشونت کنشگرانه، خشونت کنش پذیرانه و خشونت سیستمی. وی این پرسش‌ها را پیش می‌کشد که آیا پیدایش سرمایه داری و در واقع تمدن بیش از آن که جلوی خشونت را بگیرد سبب خشونت نمی‌شود؟ آیا مفهوم ساده همسایه آبستن خشونت است؟ آیا ممکن است شکل مناسب اقدام بر ضد خشونت در زمانه ما صرفا تعمق و اندیشیدن باشد؟

وی معتقد است نمی‌توان خشونت کنشگرانه و کنش پذیرانه را از نظرگاه واحدی دریافت. خشونت کنشگرانه را نوعی به هم خوردن وضعیت بهنجار و مسالمت آمیز امور می‌دانند. اما خشونت کنش پذیرانه ناپیداست زیرا قوام بخش همان معیار سطح صفری است که با نگاه به آن، چیزی را دارای خشونت کنشگرانه می‌شناسیم. کتاب حاضر به جای رو در رویی مستقیم با خشونت، شش نگاه سریع زیر چشمی به آن می‌اندازد. زیرا رو در رویی مستقیم با خشونت تحیر زا است. نویسنده کتاب معتقد است بیزاری شدید از اقدامات خشونت بار و همدردی با قربانیان، همواره همچون کششی دام گونه ما را از اندیشیدن باز می‌دارد. بنابراین با احترام گذاشتن به قربانیان اما فاصله‌اش را با انواع خشونت حفظ می‌کند.

ژیژک در این کتاب توضیح می‌دهد چگونه سوژه در رودرویی مستقیم با خشونت قدرت اندیشیدن خود را از دست می‌دهد. و اینکه خشونت عریان که بر سوژه نمایان می‌شود خشونت پنهان را که مهم‌تر از خشونت عریان است به نفع دومی مصادره می‌کند.

اسلاوی ژیژک متفکری زنده و شناخته شده در عالم نظریه انتقادی است. گفتمان وی درباره خشونت وام دار والتر بنیامین یکی از شخصیت‌های مهم نظریه انتقادی است هر چند نمی‌توان او را یکی از اعضای مکتب فرانکفورت محسوب کرد. والتر بنیامین در رساله «نقد خشونت» مناظره ناگشوده‌ای درباره خشونت مطرح کرد که جدال بر سر آن همچنان ادامه دارد. خشونت در نگاه بنیامین نه در بستر قانون بلکه در بستر مناسبات اجتماعی اخلاقی شکل می‌گیرد.

ژیژک بحث والتربنیامین را دنبال می‌کند و با روش هگلی و بهره گیری از مفاهیم روانکاوی لاکانی بحث خود را به بحث وی گره می‌زند. وی معتقد است خشونت در قالب نوین خود، خشونت عریان را به نفع خشونت پنهان ترجیح می‌دهد. وی در این کتاب توضیح می‌دهد چگونه سوژه در رودرویی مستقیم با خشونت قدرت اندیشیدن خود را از دست می‌دهد. و اینکه خشونت عریان که بر سوژه نمایان می‌شود خشونت پنهان را که مهم‌تر از خشونت عریان است به نفع دومی مصادره می‌کند. زمانی که احساسات سوژه به فوریت غلیان پیدا می‌کند و فوران می‌شود عاملی برای مخفی کردن لبه‌های تیز خشونت عریان است.

ژیژک با دستمایه قرار دادن تاریخ، فلسفه، کتاب‌ها، فیلم‌ها، روانشناس لاکان و لطیفه‌ها به بررسی شیوه‌های فهم و بدفهمی خشونت می پردازد.

محتوی کتاب

این کتاب شامل یک پیشگفتار و پس گفتار و پنج فصل است که اسامی فصل‌ها عبارتند از: خشونت یاری طلب، از همسایه ات چون خودت بترس، موجی خونین بلند شده، تساهل چونان مقوله ای ایدئولوژیک، خشونت خدایگانی.

پی نوشت:

 [1] صفحه 95 کتاب

مردم شناسی

«درآمدی بر مردم شناسی و انسان شناسی» پژوهش انسان شناس و افریقا شناس برجسته فرانسوی است که در کشور ما چندان شهرتی ندارد و گاهی اگر نام او برده شده است به نام ژان کوپنس از او یاد شده.

درآمدی بر مردم شناسی و انسان شناسی. ژان کوپانس. مترجم: حسین میرزایی. نشر ثالث. چاپ اول. تهران: 1390. 1100 نسخه.212 صفحه. قیمت: 5000تومان.

« مردم شناسی و انسان شناسی رشته‌های علمی‌اند که از تجربه سیاسی و فکری جهان غرب زاییده شده‌اند. دیگری وجه مشترک همه گفتمان‌هاست. کنجکاوی در قبال فرهنگ‌های متفاوت و شیوه‌های رفتاری غرب، امری جاودانی و جهانی است اما مردم شناسی میدانی قرن بیستم، با وجود گوناگونی‌های بی شمار ملی نظری و روش شناختی آن، در حرکت تاریخی خاص خود قرار دارد و آن تجدد غربی است که چهار قرن از رنسانس تا ابداع علوم اجتماعی حرفه‌ای را پوشش می‌دهد.» [1]

علم مردم شناسی و انسان شناسی

مردم شناسی از دوران‌های پیشین همواره علمی غربت زده بوده است. تنها کسانی به دنبال این علم می‌رفتند که کنجکاو هویت دیگری بودند و عموما با تجربه‌های شخصی خود مطالبی را در این باره ضبط و حفظ می‌کردند. هنوز این علم تا حدود زیادی همین مشخصات را دارد. در حالی که پژوهش‌های متعددی به آن اختصاص یافته است با این حال فعالیت حرفه‌ای نهادینه شده امروزی مستقل از تصویری است که بیش از پیش نشان از اسطوره و حتی اغواگری دارد.

برای کار مردم شناسی باید به یک گردش ژورنالیستی رفت، علاقه به فرهنگ‌های شفاهی و جمع آوری اسناد کتبی و شفاهی کار هر کسی نیست. تنها شوق به دانستن فرهنگ‌های دیگر است که می‌تواند موتور حرکت مردم شناس باشد. یک مردم شناس باید به کاوش در بطن فرهنگ‌های بیگانه بپردازد، اشیاء گوناگون را در موزه‌های مختلف رد یابی کند، متون را بررسی کند، اشیاء به ارمغان آورده شده در هر سفری را ببیند، عکس‌ها ویدئوها و فیلم‌های مختلف را آرشیو کند تا بتواند دست به تحلیل و تببین بزند.

از زمان نخستین سفرهای ورا اقیانوسی دوره رنسانس، دریانوردان، مبلغان مذهبی، بازرگانان و افراد دیگر اشیاء متداول و یا تشریفاتی با خود همراه می‌آوردند. اشیایی که خارج از بستر خود به کاربرد ناشناس و ناآشنایی گواهی می‌داد. قدیمی‌ترینش روپوش پرداری است که به سرخپوستان توپینامبا تعلق دارد و یک کیهان نگار در سال 1556آن را برای فرانسوای اول به فرانسه می‌آورد. از این دوره کلکسیون های قدیمی و نمایشگاه‌های پر از ابزار‌های عجیب و غریب رونق می‌گیرد و رو به فزونی می‌رود تا اینکه چیزی به نام همین موزه امروزی شکل می‌گیرد.

مردم شناسی قبل از هر چیز تجربه شخصی درباره جامعه‌ای است که در دست مطالعه قرار گرفته است. یعنی یک جور انجام کار میدانی. کمترین کاری که تاریخ انسان شناسی و مردم شناسی حاصل آورده این که مطالعه بومیان سرخ و زرد و سیاه با عینک سفید مورد تردید قرار گرفت و نگاه مشترک به جای نگاه از دور، بیگانه شناسی به جای بیگانه هراسی نشست.

در ابتدا انسان شناسی بیشتر معنای زیست شناسی داشت و به منشا تحول و مشخصات طبیعی انسان‌های دور دست اختصاص داشت یعنی یک جور جانور شناسی و وحشی شناسی اما امروزه بحث پیچیدگی مطالعه بر روی زندگی انسان در هر فرهنگ و جامعه‌ای مطرح است.

نویسنده نشان می‌دهد که در غرب دو دیدگاه کاملا متفاوت به انسان شناسی و مردم شناسی وجود دارد و ضرورت علم انسان شناسی را مطرح می‌کند که این بخش به خصوص در مورد کشور ما بحثی مهم است.

در مقدمه کتاب ضرورت مطالعه علم انسان شناسی با روش‌های غربی را چنین توصیف کرده است: مواد انسان شناختی در کشور ما نه کم اند و نه بی کیفیت ولی واقعیت این است که ابزارها و روش‌های پژوهش در این مواد خام را در اختیار نداریم و این جز با بومی سازی مطالعات قومی و گروهی و جمعی میسر نخواهد بود. ما ناگزیریم نظریه‌های غربی را بخوانیم تا بتوانیم نظریه پردازی کنیم.

درباره کتاب

این کتاب حاصل کار منتقدانه یکی از برجسته‌ترین چهره‌های انسان شناسی در کشور فرانسه است که در آن از سستی و ضعف تاریخی رشته‌های مردم شناسی و مردم‌نگاری در غرب پرده بر می دارد. نشان می‌دهد که در غرب دو دیدگاه کاملا متفاوت به انسان شناسی و مردم شناسی وجود دارد و ضرورت علم انسان شناسی را مطرح می‌کند که این بخش به خصوص در مورد کشور ما بحثی مهم است.

کتاب به طور ضمنی شامل دو بخش است: بخش اول در فصل‌های اول و دوم با یادآوری منطق‌های تاریخی و فکری‌ای که به بنیان گذاری و تحول رشته‌ها نظارت داشته‌اند در پی تعریف مسیر فکری آن‌ها بر می‌آید. بخش دوم معرف یک ویژگی بیشتر گسترده‌نگر است و زمینه‌های بزرگ دیروز و امروز را به تصویر می‌کشد. این بخش گاهی کنایه آمیز و گاهی نظام مندتر است.اینکه چرا مردم شناسی و جامعه شناسی باید در غرب به صورت اغراق آمیزی از هم جدا باشند در عین اینکه بسیار از هم وام گرفته اند، امروزه خود موضوع پژوهش است. تاریخ علوم که سنتی را ایجاد می‌کند باید مورد بازنگری قرار بگیرد. کسانی که در سال‌های 1960-70 رشته انسان شناسی را به مثابه فرزند خلف استعمارگری و یا امپریالیسم مورد سرزنش قرار دادند، این معنا را القا می‌کردند که شباهت بسیاری میان طرح تمدن ساز غرب و ابزارهای بکاررفته از جمله مردم شناسی برای راحتی کار وجود دارد. در این کتاب طرح چنین موضوعی برای ریشه یابی مشکلات علم انسان شناسی بررسی می‌شود. همچنین تاریخ تحول مردم شناسی و انسان شناسی که همیشه در غرب جدای از هم در نظر گرفته شده‌اند بررسی می‌شود و آرا و نظارت گوناگون و سیر تاریخ تحول این علم مورد پژوهش قرار می‌گیرد.

محتوای کتاب

این کتاب علاوه بر درآمد شامل پنج فصل است که عبارتند از: حرفه انسان شناسی، نخستین گام ها ایجاد میدان مردم شناسی، پیوندهای امر اجتماعی، فرهنگ ها ادیان و نمادها مناسک و زبان ها، بازنگری ها یا جهش ها و در پایان نتیجه گیری کتاب که عنوانش از نگاهی دور تا نگاهی مشترک است.

این کتاب برای مطالعه دانشجویان و علاقمندان به تاریخ مردم شناسی و انسان شناسی کتاب مفیدی است و نگاه تازه او به ریشه های این دو علم روشن کننده بسیاری از مسائل در این حوزه فکری است.

پی نوشت:

[1] صفحه 51 کتاب

درسنگرآزادی

«در سنگر آزادی» کتاب کوچکی است شامل مجموعه مقالاتی از فردریش فون هایک اقتصاددان لیبرال که با گزینش و ترجمه عزت اله فولادوند ترجمه و منتشر شده است.

در سنگر آزادی. فردریش فون هایک. نشر ماهی. چاپ اول. تهران: 1390. 2000 نسخه.256 صفحه. قیمت: 9000تومان.

« آزادی هم بدین معنا است که فرد هم فرصت انتخاب دارد و هم بار آن را بر دوش می‌کشد، بلکه بعلاوه چنین معنا می‌دهد که باید پیامدهای اعمال خویش را تحمل کند و با ستایش یا نکوهش رو به رو شود. آزادی و مسئولیت از یکدیگر جدایی ناپذیرند. »^[1]

درباره نویسنده

فردریش آوگوست فون هایک یکی از برجسته‌ترین اقتصاددانان و فیلسوفان سیاسی قرن بیستم بود. مقام رهبری مکتب اقتصادی اتریش از دهه 1930 به بعد به او و اقتصاددان دیگر اتریشی، لودویک فون میزس تعلق داشت. هایک یکی از ژرف‌اندیش‌ترین مدافعان آزادی فردی و اقتصادی در دو قرن گذشته بود و می‌توان گفت با مرگ او در سال 1992 یکی از عصرهای مهم روشنفکری به انجام رسید.

«ضد انقلاب علم»،« نظم حسی»،«سرمایه داری و مورخان»،« مطالعاتی در فلسفه» ،« سیاست و اقتصاد» و « قانون، قانونگذاری و آزادی» از کتاب‌های اوست. وی پیش از هر چیز مجذوب روانشناسی شد اما پریشانی جامعه اتریش وی را به اقتصاد کشانید.

شمایی از دیدگاه هایک

اساس فلسفه هایک این است که شناخت آدمی از جمله شناخت برنامه‌ریزان هیچ گاه کامل نیست. بر طبق این نظریه که به تقسیم شناخت یا معرف نیز معروف است، شناخت در میان افراد پخش و پراکنده است. هر کس چیزی می‌داند و هیچ کس همه چیز را نمی‌داند و شناخت همه چیز دقیقا شناختی است که برنامه ریزی متمرکز به آن نیاز دارد و برنامه ریزان ناگزیر از آن بی‌بهره‌اند.

هایک همکاران اقتصاددان خود را متهم به تظاهر به برخورداری از معرفتی می‌کند که نه تنها از آن محرومند بلکه اصولا نمی‌توانند محروم نباشند. برنامه‌ریزان برای رفع نگرانی خودشان و ما درباره این موضوع می‌گویند به دانستن جزییات نیاز نیست، کافی است خطوط کلی را بدانیم تا بتوانیم فرایندهای پیچیده اقتصادی و اجتماعی را در قالب آمارهای کلی خلاصه کنیم.

به نظر هایک این توهمی بیش نیست و مثل این است که کسی نقشه دو بعدی جهان را با جهان سه بعدی اشتباه بگیرد. هایک راه حل را در نظام نامتمرکز می‌داند. نظامی که قادر به انجام این وظیفه است که مردم در آن بتوانند از فرصت‌ها و امکاناتی که تنها به خودشان دانسته است بهره ببرند، آزادانه بر سر مبادله کالاها و خدمات و اطلاعات با یکدیگر به توافق برسند، و اطلاعات جدید آزادانه جریان داشته باشد و پیوسته به مخزن عظیم اطلاعات جامعه افزوده شود و در دسترس همگان قرار گیرد. همین موضوع هماهنگی کلان در اقتصاد و جامعه ایجاد می‌کند.

این کتاب شامل گفتاری مفصل درباره دیدگاه‌های نویسنده به قلم عزت اله فولاوند است و حاوی یازده مقاله از هایک که نام‌هایشان عبارتند از: چرا فرومایه‌ترین عناصر در صدر می‌نشینند. پایان حقیقت. کاربرد شناخت در جامعه. معضل لاینحل تخصص. مسئولیت و آزادی. اقسام خردگرایی. آزادی اقتصادی و حکومت انتخابی. پیام ادام اسمیت به زبان امروزی. مرده ریگی به نام عدالت اجتماعی. دمرکراسی به کجا می‌رود و سوسیالیسم و علم.

در ادامه کتاب ما با دیدگاه هایک درباره سوسیالیسم و لیبرالیسم آشنا می‌شویم و تقسیم بندی وی از لیبرالیسم راستین و دروغین. وی معتقد است هر نوع سوسیالیسم منجر به توتالیتر می‌شود. دلایلی که برای آن می‌آورد شامل سه دسته استدلال است. یک: سوسیالیسم اساس اخلاق و آزادی و مسئولیت فردی را بر می‌اندازد. دو: جلو تولید ثروت را می‌گیرد و فقر می‌آورد. سه: دیر یا زود منجر به توتالیتر می‌شود. وی بهترین شیوه اداره حکومت را لیبرالیسم راستین با تعریفی که ارائه می‌دهد، می‌داند.

محتوا وعناوین کتاب

این کتاب گزیده‌ای از نوشته‌های هایک است به جز سه قسمت که مقالاتی منتخب از دو کتاب معروف او، «راه بندگی» و «بنیان آزادی» است و بقیه مقالاتی مستقل است. که به انتخاب مترجم آن عزت اله فولادوند ترجمه و منتشر شده است. به گفته مترجم کتاب نطفه این کتاب با ترجمه چند مقاله‌ای بسته شد که نخست در مجله راه نو انتشار یافت. ترتیب مقالات بر حسب زمان انتشار آنها صورت گرفته است تا سیر تحولی اندیشه‌های نویسنده از خلال آنها روشنتر شود.

این کتاب شامل گفتاری مفصل درباره دیدگاه‌های نویسنده به قلم عزت اله فولاوند است و حاوی یازده مقاله از هایک که نام‌هایشان عبارتند از: چرا فرومایه‌ترین عناصر در صدر می‌نشینند. پایان حقیقت. کاربرد شناخت در جامعه. معضل لاینحل تخصص. مسئولیت و آزادی. اقسام خردگرایی. آزادی اقتصادی و حکومت انتخابی. پیام ادام اسمیت به زبان امروزی. مرده ریگی به نام عدالت اجتماعی. دمرکراسی به کجا می‌رود و سوسیالیسم و علم.

وی در سال 1974 جایزه نوبل را دریافت کرد و در فلسفه و جامعه شناسی و روانشناسی و مردم شناسی نیز آثار عمیق برجای گذاشت. وی به روشنفکران و سیاستگذاران آموخت که برنامه ریزی متمرکز و دخالت دولت و محدود کردن حقوق فردی سرانجام چرخ‌های اقتصاد و جامعه را متوقف خواهد کرد.

پی نوشت:

[1] صفحه 129 کتاب